बेमौसमी काक्रो खेती कसरी गर्ने ? बिउ रोपण र बिरुवा व्यवस्थापन
नेपालको कृषि प्रणालीमा बेमौसमी खेती महत्वपूर्ण स्थानमा छ। यसले किसानहरूको आम्दानी बढाउनुका साथै बजारमा तरकारीको निरन्तर आपूर्ति गर्न सहयोग पुर्याउँछ। बेमौसमी काक्रो खेती विशेष गरी ग्रीन हाउस, प्लास्टिक टनेल, र ड्रिप इरिगेसन जस्ता प्रविधिहरू प्रयोग गरेर गर्न सकिन्छ। यस प्रकारको खेती गर्ने प्राविधिक उपायहरू अपनाउँदा वर्षभरि नै काक्रो उत्पादन गरी आम्दानी बढाउन सकिन्छ।
बेमौसमी काक्रो खेतीका लागि आवश्यक शर्तहरू:
•हावापानी: काक्रोलाई तातो हावापानी मनपर्छ, तर बेमौसमी खेती गर्दा तापक्रम र चिस्यानको नियन्त्रण आवश्यक हुन्छ।
•तापक्रम: काक्रोको लागि २०-३० डिग्री सेल्सियस तापक्रम उपयुक्त हुन्छ। बेमौसमी खेती गर्दा न्यूनतम तापक्रम १५ डिग्री सेल्सियसभन्दा तल जान दिनु हुँदैन।
•प्रकाश: काक्रोका लागि पर्याप्त सूर्यप्रकाश चाहिन्छ, तर बेमौसमी खेती गर्दा अतिरिक्त प्रकाश स्रोतको प्रयोग गर्न सकिन्छ।
बेमौसमी काक्रो खेतीको विधि:
१. संरक्षित खेती (Greenhouse र प्लास्टिक टनेल)
•ग्रीनहाउस/प्लास्टिक टनेल: यस विधिमा काक्रोलाई वातावरणीय प्रभावबाट जोगाउन ग्रीनहाउस वा प्लास्टिक टनेलको प्रयोग गरिन्छ।
•ग्रीनहाउसमा तापक्रम, आर्द्रता, र प्रकाशको नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।
•प्लास्टिक टनेल सस्तो र सानो क्षेत्रफलमा प्रयोग गर्न सकिने संरचना हो।
•तापक्रम नियन्त्रण: चिसो मौसममा हीटर प्रयोग गरेर तापक्रम कायम गर्न सकिन्छ, भने गर्मीमा भेन्टिलेसन र शेडनेट प्रयोग गरी तापक्रम घटाउन सकिन्छ।
•ड्रिप इरिगेसन: पानीको अभाव हुने बेलामा ड्रिप सिंचाई प्रणाली प्रयोग गरी आवश्यक मात्रामा पानी उपलब्ध गराउन सकिन्छ।
२. बिउको छनोट र माटो तयारी
•बिउको छनोट: बेमौसमी काक्रोको लागि हाइब्रिड बिउ वा रोग प्रतिरोधी जातका बिउहरू छनोट गर्नु उपयुक्त हुन्छ।
•नेपालमा प्राय: प्रयोग गरिने बिउहरू: सुपर ग्रीन, हाइब्रिड १०१, पुसा संजोग, आदि।
•माटो तयारी:
•दोमट वा बलौटे माटो काक्रोका लागि उपयुक्त हुन्छ।
•माटोमा गोबर मल, कम्पोस्ट, र नाइट्रोजनयुक्त रासायनिक मल हालेर तयारी गर्नु पर्छ।
•माटोको pH ५.५-६.५ को बीचमा हुनुपर्छ।
३. बिउ रोपण र बिरुवा व्यवस्थापन
•बिउ छर्ने समय: बेमौसमी खेतीका लागि ग्रीनहाउसमा साउन-भदौ वा मंसिर-पुस महिनामा बिउ रोप्न सकिन्छ।
•बिरुवा स्याहार:
•बिरुवाको उचाइ १०-१५ सेन्टिमिटर पुगेपछि विच्छेदन (pruning) गर्नु राम्रो हुन्छ।
•मुख्य तन्ना बलियो बनाउन सहारा दिनु पर्छ।
•उचित गोडमेल र पानी व्यवस्थापन गर्नुपर्छ।
४. सिंचाई र मलजल
•ड्रिप सिंचाई प्रणाली प्रयोग गर्दा पानीको बचत हुनुका साथै बोटको जरामा सिधा पानी पुग्छ।
•जैविक मल प्रयोग गर्दा उत्पादन राम्रो हुन्छ। जैविक मल र रासायनिक मलको सन्तुलन मिलाउनु पर्छ।
•प्रति हप्ता एक पटक नाइट्रोजनयुक्त मल दिनाले बोटको वृद्धि राम्रो हुन्छ।
रोग र कीरा नियन्त्रण
बेमौसमी काक्रो खेती गर्दा विभिन्न रोग र कीराको जोखिम हुन्छ। निम्न उपायहरूले रोकथाम गर्न मद्दत गर्छ:
1.पाउडरी मिल्ड्यु: पातहरूमा सेतो धुलो लाग्ने समस्याको लागि सल्फरको छिड्काव गर्नु उपयुक्त हुन्छ।
2.डाउन मिल्ड्यु: पातमा पहेंलो धब्बा देखिने समस्या समाधानका लागि तामायुक्त (Copper-based) फुङ्गीसाइड प्रयोग गर्न सकिन्छ।
3.काक्रोको मोजेक भाइरस: रोग प्रतिरोधी बिउ प्रयोग गर्नु र संक्रमित बोट तुरुन्त हटाउनु।
4.सुग्घा, झिंगाहरू: जैविक कीटनाशक जस्तै नीम तेलको छिड्काव गर्न सकिन्छ।
उत्पादन र आम्दानी
•ग्रीनहाउस वा प्लास्टिक टनेलमा बेमौसमी काक्रो खेती गर्दा प्रति हेक्टर लगभग ३०-४० टन उत्पादन गर्न सकिन्छ।
•बेमौसमी खेतीको कारण बजारमा काक्रोको मूल्य उच्च हुने भएकाले आम्दानी पनि बढ्छ।
बेमौसमी काक्रो खेतीले किसानहरूलाई उच्च आम्दानी दिन सक्छ, विशेष गरी नेपालमा जहाँ मौसमले गर्दा तरकारीको आपूर्ति घटबढ भइरहन्छ। संरक्षित खेती प्रविधि अपनाएर बेमौसमी काक्रो उत्पादन गर्न सकेमा आर्थिक र पोषणीय सुरक्षामा उल्लेखनीय योगदान पुग्नेछ।