नेपालमा कोदो खेती : यसको संरक्षण र प्रवर्द्धनका उपायहरू

कोदो खेति परिचय:

नेपालको पहाडी र हिमाली भेगमा कोदो प्रमुख खाद्यान्न बालीको रूपमा खेती गरिन्छ। कोदो (Foxtail Millet) एक प्रकारको अन्नबाली हो, जसलाई नेपालमा विभिन्न ठाउँहरूमा राइयो, कुन्यो, वा चिनो पनि भनिन्छ। यो विशेष गरी उचाइ भएका पहाडी तथा कम उपजाउ जमिनमा राम्रोसँग उत्पादन गर्न सकिन्छ।

कोदो तातो र सुख्खा हावापानीमा सजिलै फल्ने भएकोले यसलाई सुक्खा प्रतिरोधी बाली मानिन्छ। नेपालमा लगभग ७०,००० हेक्टर क्षेत्रफलमा कोदो खेती गरिन्छ र यो मुलुकको तेस्रो प्रमुख अनाज बाली हो, चामल र मकै पछि।

कोदो खेतीका लागि उपयुक्त जमिन र हावापानी:

• जमिन: दोमट माटो, राम्रो जलनिकास भएको उब्जाउ जमिन

•हावापानी: ६०० मिटरदेखि २,२०० मिटरको उचाइसम्म खेती गर्न सकिने

•तापक्रम: १५-३० डिग्री सेल्सियसको तापमान उपयुक्त

•पानीको आवश्यकता: अत्यन्तै कम, सुक्खा क्षेत्रहरूमा पनि राम्रो उत्पादन दिन सक्छ

कोदो खेती गर्ने विधि:

1.माटो तयारी: खेती गर्नु अघि जमिनलाई १-२ पटक गोडमेल गर्ने र मल हालेर माटो तयार गर्नु पर्छ।

2.बिउ छर्ने: असार/साउन महिनामा बिउ छर्ने गरिन्छ।

3.गोडमेल र मलजल: १५-२० दिनको अन्तरमा गोडमेल गर्नुपर्छ। रासायनिक मलको साटो जैविक मल प्रयोग गर्दा राम्रो उत्पादन हुने गर्छ।

4.रोग तथा कीरा व्यवस्थापन: कोदोमा सामान्यतया थोरै रोग लाग्छ। कीराहरू जस्तै पात सुकाउने कीरा, कोदो काठे, र जरा खाने कीराहरूलाई नियन्त्रण गर्न जैविक कीटनाशकहरू प्रयोग गरिन्छ।

5.कटानी र थन्काउने: कार्तिक/मंसिर महिनामा कोदो पाकिसकेपछि कटानी गर्न सकिन्छ।

कोदोको आर्थिक र पोषणीय महत्व:

1.आर्थिक महत्व:

•कोदो उत्पादनले ग्रामीण क्षेत्रका किसानहरूको आयआर्जनमा टेवा पुर्‍याउँछ।

•सुक्खा क्षेत्रका लागि उपयुक्त भएकाले जलवायु परिवर्तनको असरलाई न्यून गर्न मद्दत गर्छ।

•प्रशोधन गरी कोदोबाट रोटी, ढिंडो र पिठो उत्पादन गर्न सकिन्छ, जसले स्थानीय बजारमा माग बढाएको छ।

2.पोषणीय महत्व:

•कोदोमा प्रोटिन, फाइबर, फलाम, म्याग्नेसियम, र भिटामिन B समूह प्रचुर मात्रामा पाइन्छ।

•यसले रगतमा चिनीको स्तर नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ, जसले मधुमेहका बिरामीहरूका लागि लाभदायक मानिन्छ।

•ग्लुटेन-रहित भएकाले पाचन समस्याबाट पीडितहरूका लागि उपयुक्त छ।

•हृदय स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउने र कोलेस्ट्रोल घटाउन मद्दत गर्दछ।

कोदोको संरक्षण र प्रवर्द्धनका उपायहरू:

•अनुसन्धान: उच्च उत्पादक क्षमता भएका कोदोको जातहरू विकास गर्न अनुसन्धान र सुधार गर्न आवश्यक छ।

•प्रशोधन: कोदोबाट विभिन्न प्रकारका खाद्य उत्पादनहरू (जस्तै बिस्कुट, स्न्याक्स, आदि) बनाउन नयाँ प्रविधि अपनाउनु पर्छ।

•नीति समर्थन: सरकार र गैरसरकारी संस्थाहरूले किसानहरूलाई प्रविधि, तालिम, र अनुदान उपलब्ध गराउनुपर्छ।

नेपालको कृषि प्रणालीमा कोदोको खेतीले वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न, खाद्य सुरक्षा बढाउन, र ग्रामीण विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिन्छ। त्यसैले यसको खेतीलाई थप प्रवर्द्धन गर्ने पहल गरिनु पर्छ।