कोदोको तीनपाने: एक सांस्कृतिक धरोहर

कोदोको तीनपाने नेपाली समाज, विशेषगरी विभिन्न जनजाति समुदायको एक अभिन्न सांस्कृतिक पेय हो। यो कोदोबाट तयार पारिने परम्परागत मदिरा हो जसको आफ्नै मौलिक पहिचान र महत्व छ। “तीनपाने” शब्दले यसको शुद्धता, गुणस्तर वा कहिलेकाहीँ बनाउने प्रक्रियाको एक चरणलाई संकेत गर्दछ, यद्यपि यो शब्द सामान्यतया कोदोबाट बनेको घरेलु मदिरालाई बुझाउन प्रयोग गरिन्छ।

सांस्कृतिक महत्व:
कोदोको तीनपाने पेय पदार्थ मात्र नभएर नेपाली संस्कृति, परम्परा र सामाजिक जीवनको एक महत्वपूर्ण हिस्सा हो।
१. चाडपर्व र उत्सव: दशैं, तिहार, ल्होसार, उधौली-उभौली जस्ता चाडपर्वहरूमा यसको विशेष प्रयोग हुन्छ। यी अवसरमा मान्यजनलाई सगुनको रूपमा तीनपाने दिने चलन छ।
२. पूजाआजा र संस्कार: विभिन्न देवीदेवता तथा कुलदेवताको पूजामा तीनपाने चढाउने परम्परा छ। जन्म, विवाह, मृत्यु संस्कार जस्ता सामाजिक कार्यहरूमा पनि यसको उपस्थिति अनिवार्य जस्तै हुन्छ।
३. अतिथि सत्कार: घरमा आएका पाहुनालाई तीनपाने दिएर स्वागत गर्नु नेपाली संस्कृतिको एक महत्वपूर्ण पाटो हो। यसले आतिथ्यता र सम्मान दर्शाउँछ।
४. सामाजिक सम्बन्ध: जमघट, भोजभतेर र उत्सवहरूमा तीनपानेले मानिसहरूलाई एकै ठाउँमा ल्याउँछ र सामाजिक सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउन मद्दत गर्दछ। यो खुशी साटासाट गर्ने माध्यम पनि हो।

बनाउने प्रक्रिया:
तीनपाने बनाउने प्रक्रिया परम्परागत र मौलिक हुन्छ।
१. कोदोको छनोट र तयारी: राम्रो गुणस्तरको कोदोलाई सफा गरी, पानीमा भिजाएर वा उसिनेर तयार गरिन्छ।
२. मर्चा (जाँडको बीउ): स्थानीय जडीबुटी र अन्नबाट तयार पारिएको मर्चाको प्रयोग गरिन्छ। उसिनेको कोदो चिस्याएर त्यसमा पिँधेको मर्चा राम्ररी मिसाइन्छ।
३. कुहाउने (Fermentation): मर्चा मिसाएको कोदोलाई सफा भाँडोमा राखी न्यानो ठाउँमा केही दिनसम्म कुहाउन छोडिन्छ। यस प्रक्रियामा कोदोमा भएको स्टार्च अल्कोहोलमा परिणत हुन्छ।
४. तयारी: राम्ररी कुहिएपछि यसबाट निस्कने रस नै तीनपाने हो। केही समुदायमा यसलाई फिल्टर गरेर वा थिचेर रस निकालिन्छ। कहिलेकाहीँ यसैलाई पकाएर (distill) कडा रक्सी (कोदोको रक्सी) पनि बनाइन्छ, तर तीनपाने भन्नाले सामान्यतया पहिलो चरणको fermented पेयलाई बुझिन्छ।

आर्थिक र सामाजिक पक्ष:

• स्थानीय अर्थतन्त्र: तीनपाने कतिपय ग्रामीण परिवारका लागि आयआर्जनको स्रोत पनि हो। यसले स्थानीय उत्पादन (कोदो) को प्रयोगलाई बढावा दिन्छ।

• रोजगारी: साना घरेलु उद्योगको रूपमा यसले केही हदसम्म रोजगारी पनि सिर्जना गरेको हुन्छ।

• चुनौती: आधुनिक बजारमा उपलब्ध विदेशी तथा स्वदेशी मदिरासँग यसले प्रतिस्पर्धा गरिरहेको छ। यसको गुणस्तर नियन्त्रण र स्वास्थ्य सुरक्षामा ध्यान दिनु आवश्यक छ।

वर्तमान अवस्था र भविष्य:
आजभोलि बजारमा विभिन्न प्रकारका पेय पदार्थ उपलब्ध भए तापनि कोदोको तीनपानेले आफ्नो सांस्कृतिक महत्व गुमाएको छैन। यसको मौलिकता र गुणस्तर जोगाइराख्दै यसलाई “नेपाली ब्रान्ड” को रूपमा स्थापित गर्न सकिने सम्भावना छ। होमस्टे र पर्यटकीय क्षेत्रहरूमा यसको प्रवर्द्धनले स्थानीय संस्कृतिलाई जीवन्त राख्न मद्दत पुगेको छ।

अन्तमा, कोदोको तीनपाने एक पेय पदार्थ मात्र नभएर नेपाली समाजको पहिचान, परम्परा, र सांस्कृतिक धरोहरको प्रतीक हो। यसको संरक्षण, संवर्द्धन, र सही तरिकाले प्रवर्द्धन गर्नु आवश्यक छ ताकि भावी पुस्ताले पनि यसको महत्व बुझ्न सकून्। तर, यसको सेवन गर्दा सन्तुलन र स्वास्थ्यमा ध्यान दिनु उत्तिकै जरुरी छ।