बाहिरी कठोरताभित्र लुकेको अमृत /”कागलाई बेल पाक्यो, हर्ष न विस्मात।”
बेल, जसलाई अंग्रेजीमा Wood Apple भनिन्छ, नेपालको एक परिचित र बहुगुणी फल हो। यो फल जति बाहिरबाट कडा र सामान्य देखिन्छ, भित्र त्यति नै पौष्टिक र औषधीय गुणले भरिपूर्ण हुन्छ। यसको यही विशेषतालाई दर्शाउने एउटा प्रसिद्ध नेपाली उखान छ:
“कागलाई बेल पाक्यो, हर्ष न विस्मात।“
यो उखानले कुनै मूल्यवान वस्तुको महत्त्व नबुझ्ने वा त्यसबाट फाइदा लिन नसक्ने व्यक्ति वा परिस्थितिलाई दर्शाउँछ। कागले बेलको बाहिरी कडा आवरण देखेर त्यसभित्रको मीठो, गुदीयुक्त र औषधीय फलको अनुमान लगाउन सक्दैन, त्यसैले बेल पाक्नु उसको लागि कुनै अर्थ राख्दैन। ठीक त्यसैगरी, बेलको औषधीय गुण र पौष्टिकता नबुझ्ने मानिसका लागि यो केवल एक साधारण फल हुन सक्छ।
बेलको बाहिरी र भित्री स्वरूप:
बेलको बाहिरी भाग अत्यन्तै कडा, खस्रो र काठजस्तो हुन्छ, जसलाई फुटाउन हथौडा वा ढुङ्गाकै सहारा लिनुपर्ने हुन सक्छ। यसको रंग हरियोबाट पाक्दै जाँदा हल्का पहेंलो वा खैरो हुन थाल्छ। तर यही कडा खोलभित्र सुन्तला रंगको, सुगन्धित, लस्सादार गुदी र प्रशस्त बीउहरू हुन्छन्। यसको स्वाद काँचोमा टर्रो भए पनि पाकेपछि गुलियो हुन्छ, जसको आफ्नै विशेष सुगन्ध हुन्छ।
बेल खानुका फाइदाहरू (कडा खोलभित्र लुकेका गुणहरू):
जसरी उखानले कागले बेलको महत्त्व नबुझेको बताउँछ, त्यसरी नै हामीले पनि यसका अनगिन्ती फाइदाहरूलाई बेवास्ता गर्नु हुँदैन। बेलका केही प्रमुख फाइदाहरू यस्ता छन्:
पाचन प्रणालीको सच्चा मित्र: बेलले पाचन क्रियालाई सुधार्न मद्दत गर्छ। यसमा भएको फाइबरले कब्जियत हटाउँछ भने काँचो बेलको गुदी पखाला र आउँ (पेचिस) रोक्न अचुक औषधि मानिन्छ।
शरीरलाई शीतलता: गर्मी मौसममा बेलको सरबत पिउँदा शरीरलाई शीतलता प्राप्त हुन्छ र लू लाग्नबाट बचाउँछ। यसले पेटको गर्मीलाई पनि शान्त पार्छ।
रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतामा वृद्धि: भिटामिन सी र एन्टिअक्सिडेन्टले भरिपूर्ण हुनाले बेलले शरीरको रोगसँग लड्ने क्षमता बढाउँछ।
रक्त शुद्धीकरण र सुगर नियन्त्रण: बेलले रगत सफा गर्न मद्दत गर्छ। यसमा भएको केही तत्वले रगतमा चिनीको मात्रा नियन्त्रण गर्न पनि सहयोग पुर्याउने विश्वास गरिन्छ।
कलेजोको सुरक्षा: बेलले कलेजोलाई स्वस्थ राख्न र विभिन्न प्रकारका संक्रमणबाट बचाउन मद्दत गर्दछ।
छालाका लागि उपयोगी: यसमा भएका एन्टिअक्सिडेन्टले छालालाई स्वस्थ र चम्किलो बनाउन मद्दत गर्छ।
धार्मिक महत्त्व: बेलको फल र पातलाई हिन्दू धर्ममा, विशेषगरी भगवान शिवको पूजामा पवित्र मानेर अर्पण गरिन्छ।
कसरी सेवन गर्ने?
सरबत: पाकेको बेलको गुदी निकालेर पानी, चिनी (वा सख्खर/मिश्री) र थोरै कागतीको रस मिलाएर स्वादिष्ट सरबत बनाउन सकिन्छ।
सिधै खाने: राम्ररी पाकेको बेललाई फुटाएर चम्चाले गुदी निकालेर खान सकिन्छ।
बेलको गुलियो अचार बनाएर लामो समयसम्म राखेर खान सकिन्छ।
अतः, “कागलाई बेल पाक्यो, हर्ष न विस्मात“ भन्ने उखानले हामीलाई बाहिरी आवरण वा सतही ज्ञानको आधारमा कुनै वस्तुको मूल्यांकन नगर्न र त्यसको भित्री गुण र महत्वलाई बुझ्ने प्रयास गर्न सिकाउँछ। बेल साँच्चै नै प्रकृतिको एक अनमोल देन हो, जसको कडा आवरणभित्र मानव स्वास्थ्यका लागि अमृत समान गुणहरू लुकेका हुन्छन्। यसको नियमित र सही तरिकाले सेवन गर्नाले हामी धेरै स्वास्थ्य समस्याबाट बच्न सक्छौं।