अनिकालको सहारा गिट्ठा: नेपालको एक परम्परागत खान्की
गिट्ठा नेपालको पहाडी तथा हिमाली क्षेत्रमा पाइने एक महत्त्वपूर्ण परम्परागत कन्दमूल हो। यो जंगली लहरामा फल्ने गर्छ । गिट्ठा विशेषगरी ती समुदायहरूमा बढी प्रचलित छ जहाँ खेतीयोग्य जमिन कम हुन्छ वा खाद्यान्नको अभाव हुने गर्दछ।
विशेषताहरू र महत्व:
प्राकृतिक स्रोत: यो जंगलमा प्राकृतिक रूपमा पाइने हुँदा यसका लागि विशेष खेती गरिरहनु पर्दैन।
अनिकालको सहारा: विगतमा जब खाद्यान्नको संकट हुन्थ्यो, गिट्ठाले धेरैको भोक मेटाउने काम गर्थ्यो। यसलाई ‘अनिकालको खाना’ वा ‘गरिबको खाना’ को रूपमा पनि चिनिन्थ्यो।
पोषिलो: यसमा कार्बोहाइड्रेटको मात्रा प्रशस्त पाइन्छ, जसले शरीरलाई ऊर्जा प्रदान गर्छ। यसका साथै यसमा केही मात्रामा फाइबर र अन्य सूक्ष्म पोषक तत्वहरू पनि हुन्छन्।
स्वाद: राम्ररी पकाउँदा यसको स्वाद हल्का गुलियो र पिठोजस्तो हुन्छ।
तयार गर्ने तरिका:
गिट्ठालाई सिधै खानु हुँदैन किनभने यसमा केही टर्रोपन र हल्का विषालु तत्व हुन सक्छ। यसलाई खानयोग्य बनाउन विशेष प्रक्रिया अपनाउनुपर्छ:
पखाल्ने: गिट्ठालाई राम्ररी पानीमा पखालेर बाहिरी माटो र फोहोर हटाइन्छ।
उमाल्ने:
प्रायः यसलाई धेरै पटक पानी फेर्दै उमालिन्छ ताकि यसको टर्रोपन र विषालुपन हटोस्।
कतिपय समुदायमा यसलाई खरानी पानीमा उमाल्ने चलन पनि छ। यसले यसको टर्रोपन हटाउन मद्दत गर्छ।
प्रेशर कुकरमा पनि यसलाई २-३ सिट्टी लगाएर पकाइन्छ।
पोल्ने: कतिपय अवस्थामा गिट्ठालाई आगोमा पोलेर पनि खाइन्छ।
खाने तरिका:
राम्ररी उमालेको वा पोलेको गिट्ठालाई तातो-तातो नै नुन, खुर्सानीको अचार, घिउ वा अन्य स्थानीय खानेकुरासंग खाने गरिन्छ।
आजकाल बजारमा विभिन्न प्रकारका खाद्यान्न सजिलै उपलब्ध हुनाले गिट्ठाको प्रयोग पहिलेको तुलनामा केही कम भएको छ। तर, यसको परम्परागत महत्व, स्वाद र पोषणका कारण यो अझै पनि कतिपय ग्रामीण समुदायमा लोकप्रिय छ र चाडपर्व वा विशेष अवसरमा यसलाई खाने गरिन्छ। यसलाई परम्परागत ज्ञान र खाद्य संस्कृतिको संरक्षणको प्रतीकको रूपमा पनि हेरिन्छ।
समग्रमा, गिट्ठा नेपालको खाद्य विविधता र परम्परागत ज्ञानको एक महत्वपूर्ण अंग हो, जसले कठिन समयमा जीवन धान्न मद्दत गर्नुका साथै सांस्कृतिक पहिचानलाई पनि जीवन्त राखेको छ।