दैनिक १२ लिटरसम्म दूध दिने रैथाने सिरी गाई लोपको सँघारमा
पूर्वी नेपालका पहाडी जिल्लाहरू ताप्लेजुङ, पाँचथर र इलाम लगायत कञ्चनजंघा क्षेत्रको आसपास पाइने रैथाने सिरी गाई अहिले लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ। सजिलै हुर्कने, कम स्याहारसुसारमा पनि पाल्न सकिने र स्थानीय हावापानीमा उत्कृष्ट रूपमा अनुकूलित यो गाई कुनै समय पूर्वी पहाडका किसानहरूको जीविकोपार्जनको महत्वपूर्ण हिस्सा थियो।
विशेषज्ञहरूका अनुसार, सिरी गाईले दैनिक अधिकतम १२ लिटरसम्म दूध दिने क्षमता राख्दछ। यसको दूध पोषिलो हुनुका साथै स्थानीय भौगोलिक परिवेश अनुकूल भएकाले यसको व्यवस्थापन पनि तुलनात्मक रूपमा सहज मानिन्छ। तर, पछिल्ला वर्षहरूमा विभिन्न कारणहरूले गर्दा यसको संख्यामा चिन्ताजनक रूपमा ह्रास आइरहेको छ।
यसै सन्दर्भमा, रैथाने नस्ल संरक्षणको प्रयास स्वरूप ताप्लेजुङबाट केही सिरी गाईहरूलाई राष्ट्रिय पशु प्रजनन तथा आनुवंशिक अनुसन्धान केन्द्र, खुमलटार, ललितपुरमा ल्याइएको छ। केन्द्रमा यी गाईहरूको अध्ययन, अनुसन्धान र आनुवंशिक स्रोत संरक्षण गरिने जनाइएको छ। यो कदमले सिरी गाईको वंश जोगाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने अपेक्षा गरिएको छ।
स्थानीय किसानहरूका अनुसार, उन्नत भनिएका विदेशी नस्लका गाईको आकर्षण बढ्नु, रैथाने प्रजातिको महत्वबारे जानकारीको कमी हुनु र संरक्षणका लागि ठोस पहलकदमी नहुनु जस्ता कारणले सिरी गाई संकटमा परेको हो। “पहिला घर-घरमा सिरी गाई हुन्थे, अहिले त देख्न पनि मुस्किल पर्न थाल्यो,” एक स्थानीय कृषकले चिन्ता व्यक्त गर्दै भने।
यदि समयमै यस रैथाने नस्लको संरक्षणमा व्यापक ध्यान नदिने हो भने निकट भविष्यमै यो पूर्ण रूपमा लोप हुन सक्ने खतरा बढेको छ। यसले पूर्वी नेपालको जैविक विविधतामा समेत नकारात्मक असर पार्नेछ। सिरी गाईको संरक्षणका लागि स्थानीय सरकार, पशु सेवा कार्यालय तथा सम्बन्धित सरोकारवाला निकायहरूले खुमलटारको प्रयासलाई विस्तार गर्दै किसानहरूलाई प्रोत्साहन गर्ने, यसको महत्वबारे जनचेतना फैलाउने तथा संरक्षणका विशेष कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्ने आवश्यकता टड्कारो देखिएको छ। रैथाने सम्पदाको जगेर्ना गर्नु हामी सबैको साझा दायित्व हो।