पौष्टिकताको खानी ‘कागुनो’ खेती संकटमा: फाइदा अनेक, परिकार सेलरोटीदेखि खिरसम्म
कुनै समय नेपाली पहाडी भेगका भान्सामा अनिवार्य मानिने पोषिलो अन्न ‘कागुनो’ अहिले किसानको खेतबाट हराउँदै गएको छ। आधुनिक अन्नबालीको प्रभाव र बदलिँदो खानपान शैलीका कारण स्वास्थ्यका लागि ‘सुपरफुड’ मानिने यो रैथाने बाली लोप हुने अवस्थामा पुगेको हो। यसबाट बन्ने सेलरोटीदेखि खिरसम्मका दर्जनौं परिकारको स्वाद र पौष्टिकता नयाँ पुस्ताका लागि केवल कथा बन्न थालेको छ।
गोरखा सिरानचोकका ७८ वर्षीय रामबहादुर गुरुङ विगत सम्झँदै भन्नुहुन्छ, “हाम्रो पालामा कागुनोको भात र खिर नपाकेको दिन हुँदैनथ्यो। यसले तागत दिन्थ्यो, रोग लाग्दैनथ्यो। तर अहिले न कसैले रोप्छ, न त नयाँ केटाकेटीले खानै खोज्छन्। धान-मकैजस्तो सजिलो छैन, कुट्न-पिसान गर्नै गाह्रो छ।”
किन संकटमा पर्यो कागुनो खेती?
कृषि विज्ञहरूका अनुसार रैथाने कागुनो खेती संकटमा पर्नुमा बहुआयामिक कारणहरू छन्। धान, मकै र गहुँ जस्ता प्रमुख अन्नबालीको उत्पादन र बजारमा सजिलै पाइने चामल र पीठोको प्रयोगले कागुनोलाई विस्थापित गरेको छ।
“मुख्य बालीको तुलनामा उत्पादन कम हुनु, यसलाई चुट्न र भुस छुट्याउन धेरै मिहिनेत लाग्नु, र प्रशोधन गर्ने आधुनिक प्रविधिको अभाव प्रमुख समस्या हो,” “किसानले उत्पादन गरेको कागुनोले उचित बजार र मूल्य नपाउँदा उनीहरू आर्थिक रूपमा आकर्षित हुन सकेनन्। यो केवल घरयासी प्रयोजनमा सीमित रह्यो।”
त्यसैगरी, नयाँ पुस्ताले यसलाई ‘पुरानो खाना’ वा ‘गरिबले खाने अन्न’ को रूपमा हेर्नु र यसको पौष्टिकता बारे जानकारी नहुनुले पनि यसको उपभोग घट्दै गएको छ।
स्वास्थ्यका लागि अमृत समान
स्वास्थ्य विज्ञहरूका अनुसार कागुनो पौष्टिकताको खानी हो। यसमा फाइबर, आइरन, क्याल्सियम, पोटासियम र प्रोटिन जस्ता तत्त्वहरू प्रचुर मात्रामा पाइन्छन्।
मधुमेह नियन्त्रण: यसको ‘ग्लाइसेमिक इन्डेक्स’ कम हुने भएकाले यसले रगतमा चिनीको मात्रा नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ, जुन मधुमेहका बिरामीका लागि उत्तम मानिन्छ।
पाचन र मुटु स्वास्थ्य: उच्च फाइबरले पाचन प्रणालीलाई बलियो बनाउँछ भने यसमा रहेको स्वस्थ चिल्लो पदार्थले शरीरमा खराब कोलेस्ट्रोल घटाएर मुटुलाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ।
ग्लुटेन-फ्री: गहुँमा हुने ग्लुटेनको एलर्जी भएकाहरूका लागि यो एक उत्कृष्ट विकल्प हो।
जलवायु अनुकूल: यो बालीले खडेरी सहन सक्ने र कम मलिलो माटोमा पनि राम्रो उत्पादन दिने भएकाले जलवायु परिवर्तनको असर न्यूनीकरणका लागि यो बाली महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।
बिर्सिइएका स्वाद: सेलरोटीदेखि खिरसम्म
कागुनोको प्रयोगबाट बन्ने परिकारहरू स्वाद र स्वास्थ्य दुवैका लागि उत्कृष्ट छन्। कागुनोको पीठो मिसाएर बनाइएको सेलरोटी बढी स्वादिलो र नरम हुन्छ। दूधमा पकाइएको यसको खिरको स्वाद अनुपम मानिन्छ। यसबाहेक, यसको भात, ढिँडो, रोटी, पुवा र जाउलो जस्ता परिकारहरू पहाडी भेगमा लोकप्रिय थिए।
पछिल्लो समय सहरका केही रेस्टुरेन्ट तथा स्वास्थ्यप्रति सचेत उपभोक्ताले यसको खोजी गर्न थालेका छन्। काठमाडौंमा रैथाने कृषि हाटबजार मेलामा अहिले कागुनोको खिर र सेल बेच्न भ्याईनभ्याई छ संचालक भन्छन , “हामीले मेनुमा कागुनोको खिर र सेलरोटी राख्दा ग्राहकले धेरै मन पराउनुभएको छ। यसको माग छ, तर बजारमा सहजै उपलब्ध छैन।”
पौष्टिकता र स्वादले भरिपूर्ण भएर पनि कागुनो जस्तो महत्त्वपूर्ण रैथाने बाली लोप हुनु कृषि र स्वास्थ्य दुवै क्षेत्रका लागि चिन्ताको विषय हो। सरकारी स्तरबाट यसको संरक्षण, किसानलाई प्रोत्साहन, आधुनिक प्रशोधन मेसिनको व्यवस्था र आम नागरिकमा यसको फाइदाबारे जनचेतना फैलाउन सके मात्रै यो संकटमा परेको अन्नलाई हाम्रो भान्सामा फर्काउन सकिन्छ। परम्परागत ज्ञान र स्वादलाई जोगाउनु हामी सबैको साझा जिम्मेवारी हो।