सुर्ति खेतीको परिचय र खेती प्रबिधी

सुर्ति खाद्य पदार्थ होइन तैपनि ठुलो मात्रामा यसको खेती गरिन्छ। यसमा निकोटिन हुन्छ। सुर्तिको बोट

पिरामिडका आकारको हुन्छ अर्थात् सबैभन्दा फेदका पात ठूला र टुप्पातिरका पात क्रमश: साना हुन्छन्। सुर्तिको फूल सेतो वा बैजनी रङको हुन्छ।

हावापानी

सुर्तिको बिउ उम्रिनका लागि ७५ देखि ८० डिग्री तापक्रमको आवश्यकता हुन्छ।

बिउ छर्ने

सुर्तिको बिज अत्यन्तै सानो अर्थात् सियाको टुप्पाले छेडे जत्रै मात्र हुने हुँदा बिउ छर्दा बाक्लो नहोस् भनेर निकै सावधानी अपनाउनु पर्दछ। तुसारो पर्न थाल्नु भन्दा ४ देखि ६ हप्ता अगाडि नै छहारी बनाएर बिउ छर्नु पर्दछ। सर्वप्रथम सुर्तिको बिजनलाई प्रशोधन गरेर कीटाणुरहित बनाउनु पर्दछ। त्यसपछि मिश्रण गरेर अलिअलि भिजाउनु पर्दछ। उम्रिनका लागि सूर्यको प्रकाश चाहिने हुँदा माटाले पुर्नु हुँदैन । पुरियो भने उम्रन धेरैबेर लाग्छ। धैरै पुरिएका अवस्थामा त बिउ उम्रँदा पनि उम्रँदैन। अलिअलि पानीचाहिँ दिनै पर्ने हुन्छ। अन्तमा कुन जातको सुर्तिको बिउ हो सोही आधारमा ७ देखि १४ दिनमा उम्रन थाल्छ । माटोको चिस्यान कायमै रहनु पर्दछ; पूरै सुख्खा हुनु हुँदैन। पानी हाल्दा ससाना बिरुवा नउखेलिऊन् भनेर सतर्कता अपनाउनु पर्दछ । पात नभिज्ने गरी बिरुवाका फेदमा मात्र पानी हाल्नु सबैभन्दा उत्तम उपाय हो।

यसपछि सुर्तिका बिरुवाहरूलाई अलि ठूला भाँडा आदिमा अर्का ठाउँमा सार्नुपर्छ ताकि ती बिरुवाले राम्ररी जरा हाल्न सकून्। साधारणत: उम्रन थालेको ३ हप्तामा बिरुवाहरू अन्यत्र सार्न लायकका हुन्छन्। माटामा सानो प्वाल बनाएर बिरुवाको जरा त्यसमा गाड्ने र फेरि त्यो प्वाल छोपिदिने गरेर सहजै बिरुवा सार्न सकिन्छ। यसरी एक पटक सारिसकेपछि पानी हाल्ने र आवश्यक पोषक घोल हाल्ने गर्नाले बिरुवाहरू द्रूतगतिमा बढ्दछन्। भाँडामा सारिएका अवस्थाबाट अर्का ठाउँमा सार्ने बेला नहोइन्जेल बिरुवाहरूलाई पर्याप्त पोषक तत्त्व दिनु पर्दछ। ३ देखि ४ हप्तामा अर्का ठाउँमा सार्न सकिन्छ। यदि बिरुवाहरू पहेंला हुन थाले वा राम्ररी बढ्न सकेनन् भने फेरि मल हाल्नु पर्ने हुन सक्छ तर थोरै थोरै गरेर मल हाल्नु पर्छ किनभने मलको मात्रा बढी हुँदा पनि बिरुवाका जरा डढ्न सक्ने वा बिरुवा सुइरे हुन सक्ने सम्भावना हुन्छ।

एक ठाउँबाट अर्का ठाउँमा सारिएका अवस्थामा बिरुवालाई एक प्रकारको असर पर्दछ। यस्तो अवस्थामा ठुला पातमध्ये केही वा सबैजसो पहेँलिने र ओइलाउने हुँदा बिरुवा मर्न लागेको हो कि जस्तो देखिन सक्छ तर यसरी बिरुवा मर्दैन। बिरुवाको मुख्य डाँठ र नयाँ पालुवा बाँच्नका लागि प्रयत्नशील हुन्छन् । कन्टेनरमा उमारिएका बिरुवाहरूलाई सार्दा चाहिँ केही पनि असर नपर्ने हुँदा बिरुवाहरू तत्कालै बढ्न थाल्छन्। सुर्तिका बिरुवा हरित गृहमा वा छहारी बनाएर उमारिएको हो भने तिनीहरूलाई बाहिर सार्नुभन्दा अघि मजबुत बनाउनु पर्दछ। तर बिरुवा सार्हैि साना छैनन् र मौसम पनि अनुकूल छ भने त्यस्तो केही गरिरहनु पर्दैन। बिरुवाहरूलाई बाहिरी हावापानीमा समायोजित हुन केही समय लाग्छ। बिरुवाहरू दर्हि नका लागि एक हप्ता वा बढीमा दुई हप्ता लाग्न सक्छ।

सुर्तिको रोपाइ

सुर्ति रोप्नका लागि मलिलो माटो चाहिन्छ। एउटै जग्गामा पटक पटक सुर्ति लगाउँदा जमिनको पोषक तत्वले धान्दैन त्यसैले यस वर्ष जुन खेतमा सुर्ति रोपिएको छ अर्को वर्ष त्यसैमा नरोपेर अर्कातिर रोप्नु र फेरि अर्को वर्ष पहिलेकै खेतमा रोप्नु बुद्धिमानी हुन्छ। सुर्तिलाई पनि नाइट्रोजन र पोटासको बढी नै आवश्यकता पर्दछ । तर राम्रो कम्पोस्टबाट यी दुवै तत्त्व प्राप्त गर्न सकिन्छ । यदि तपाईंसँग कम्पोस्ट मल छैन वा प्रयोग गर्नुभएको छैन भने राम्रो घुर्याीन मल प्रयोग गर्न सकिन्छ।

२ देखि ३ फिटको अन्तरमा बिरुवाहरू रोप्नुपर्छ भने ड्याङको अन्तराल ३.५ देखि ४ फिट हुनुपर्छ। बिरुवा सारेपछि तुरुन्त पानी पटाउनु पर्छ र पानी परेन वा खडेरी लाग्ने सम्भावना छ भने बिरुवाले जरा नगाडुन्जेल केही दिनसम्म बेलुका बेलुका पानी हाल्नुपर्दछ।

सुर्तिको बोटले छिटै जरा हाल्छ। जरामा हजारौं ससाना कपालजस्ता झुस हुन्छन् ती जमिनको सतहतिर आउँछन्। रोप्दै गर्दा ती जराहरूमा असर नपुगोस् भनेर विशेष ध्यान पुर्याझउनु पर्ने हुन्छ।

सुर्तिबारीमा कुनै किसिमका झारपात रहन दिनु हुँदैन। गोड्ने क्रममा बिरुवाका फेदमा उकेरा दिन सकियो भने बिरुवाहरू दर्हिँ दै जान्छन्। सुर्तिका पातको संरचनाले पनि आकासबाट परेको पानी वा शीतका थोपा सङ्कलित गरेर जरातिर पानी पठाउने कुरा भिजेको जमिन हेरेर थाहा पाउन सकिन्छ।

कीरा

सुर्तिलाई असर पार्ने थुप्रै किसिमका कीरा र रोगहरू हुन्छन्। सिँगे किरो र एफिड भनिने बिरुवाको रस चुस्ने कीरो सुर्तिमा लाग्ने प्रमुख कीरा हुन्।

बाली उठाउने

सुर्ति बाली उठाउने विभिन्न तरिकाहरू छन्। पहिले पहिले हँसियाले फेदमा काटेर सुर्ति बाली उठाउने गरिन्थ्यो । अहिले फराकिलो क्षेत्रमा लगाइने सुर्ति बाली एउटै कृषि औजारको प्रयोग गरेर उठाउन सकिन्छ। तथापि फूल र कलिला पात टिप्ने कामचाहिँ अझै पनि हातैले गर्ने गरिन्छ।

हावामा सुकाउने

पत्ताहरूलाई मुठा मुठा पारेर सुकाउने ठाउँमा ल्याइन्छ। बिहान एक छेउमा र बेलुका अर्का छेउमा सूर्यको किरण परोस् भनेर पूर्व पश्चिम पारेर सुकाउने ठाउँ बनाइएको हुन्छ । ५० दिन लाग्ने सुकाइ प्रक्रियाका क्रममा पातहरू पहिले पहेंलिन्छन् र त्यसपछि प्रजारण (oxidation) प्रक्रियाबाट अपेक्षित सुनौलो खैरो रङ लिन थाल्छन्।

पहिलो किण्वीकरण

सुर्तिका पातहरूलाई बन्डलमा प्याक गरिन्छ र किण्वीकरण गृहमा लगिन्छ। त्यहाँ लगेर तीन फिटसम्म अग्लो खात बनाइन्छ। ३५० भन्दा बढी तापक्रम भएमा थुप्राबाट पात निकालिन्छ र चिसो बनाइन्छ। पहिलो किण्वीकरणको अवधि ३० दिनको हुन्छ। यस अवधिमा पातहरूको रङ फेरिन्छ, चोप सुक्दै जान्छ र एमोनिया लगायतका अवाञ्छित तत्त्वहरूको क्षयीकरण हुन्छ।

डाँठ छुट्याउने र वर्गीकरण गर्ने

रङ कायम राख्नका लागि सुर्तिका पातहरूमा पानी हालेर चिस्याउनु पर्दछ। सँगसँगै मुख्य डाँठहरू छुट्याउनु पर्दछ। त्यसपछि पातहरूलाई उद्देश्य, रङ, आकार र गुणस्तरमाका आधारमा वर्गीकृत गर्नु पर्दछ। विभिन्न ५० वटा जति समूहमा हुने अन्तिम वर्गीकरणचाहिँ पछि गएर फ्याक्ट्रीमा गरिन्छ।

दोस्रो कीण्वीकरण

सुर्तिका पातहरूलाई दोस्रो पटक पुन: मुठामुठा पारेर एक मिटर अग्लो थुप्रोमा राखिन्छ। यसो गर्दा पातहरूमा रासायनिक परिवर्तन हुन्छ र स्वाद तथा सुगन्धमा सकारात्मक प्रभाव पर्नुका साथै अन्य अवाञ्छित तत्त्वहरू हराउँदै जान्छन्। दोस्रो किण्वीकरण पहिलो भन्दा बलियो हुन्छ र ६० दिन सम्म कायम रहन्छ। बाहिरी पातहरू सबैभन्दा छिटो कीण्वीकृत हुन्छन्।

भण्डारण

भेन्टिलेसन खापामा केही दिन राखिएपछि सुर्तिलाई ‘टेर्किअस’ भनिने गठरीमा खाँदिन्छ । यसो गर्दा ताडका बोक्रामा वा केराका पातमा बेरिन्छ। यी गठरीहरूलाई स्थानीय सङ्कलन केन्द्रमा पुर्याछइन्छ । दर्तावाल फ्याक्टरीमा नपुर्याकइन्जेल ती सरकारी स्वामित्वमा रहन्छन्। बन्डलभित्र रहेका अवस्थामा पनि सुर्तिको स्वाद र बासनामा वृद्धि हुँदै गइरहेको हुन्छ।