त्यतिकै खेर गइरहेको अमूल्य केतुके: औषधीदेखि उद्योगसम्मको सम्भावना
पहाडी क्षेत्रमा सहजै पाइने, भूक्षय रोक्न र औषधीय गुणले भरिपूर्ण केतुके (जसलाई ‘हात्तीबार’ पनि भनिन्छ) नामक वनस्पति उचित संरक्षण र प्रवर्द्धनको अभावमा त्यतिकै खेर गइरहेको छ। यसको बहुआयामिक महत्त्वबारे जनचेतनाको कमीले गर्दा यो अमूल्य स्रोत खेर फाल्ने वा कुहिएर जाने गरेको पाइएको छ।
केतुकेको विशेषता र महत्त्व:
केतुके एक झाडीदार वनस्पति हो जुन एकपटक रोपेपछि करिब १५ वर्षसम्म रहन्छ। यसका रूखहरू साना भए तापनि पातहरू धेरै र ठूला हुन्छन्। यसको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विशेषता यसको जरा प्रणाली हो, जुन धेरै टाढा टाढासम्म फैलिन्छ। यही कारणले गर्दा यसले पहाडी तथा भिरालो जमिनमा माटोलाई बलियोसँग समातेर भूक्षय नियन्त्रणमा अति उपयोगी भूमिका खेल्छ।
औषधीय गुण:
परम्परागत रूपमा केतुकेलाई विभिन्न रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गरिँदै आएको छ। स्थानीय वैद्यहरूका अनुसार यसको जरा, पात र फूलका विभिन्न भागहरू पेटसम्बन्धी समस्या, छाला रोग, ज्वरो, र चोटपटकको उपचारमा प्रयोग हुन्छन्। यद्यपि, यसको औषधीय गुणबारे थप वैज्ञानिक अनुसन्धान र प्रमाणीकरण हुन बाँकी छ।
औद्योगिक सम्भावना:
केतुकेको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष यसको रेशा हो। यसको पातबाट निकालिने बलियो रेशा विभिन्न प्रकारका कपडा, कार्पेट, बोरा, झोला, डोरी, र हस्तकलाका सामग्रीहरू बनाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ। यी उत्पादनहरू टिकाउ हुनुका साथै प्राकृतिक रेशाबाट बनेकाले वातावरणीय दृष्टिकोणले पनि उपयुक्त हुन्छन्। यदि यसको रेशा निकाल्ने, प्रशोधन गर्ने र त्यसबाट सामग्री बनाउने प्रविधि र तालिम स्थानीय स्तरमा पुर्याउन सकिएमा यसले ग्रामीण क्षेत्रमा रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न सक्छ।
वर्तमान अवस्था र चुनौती:
यति धेरै महत्त्व बोकेको यो वनस्पतिको उचित पहिचान, संरक्षण र व्यावसायिक उपयोग हुन सकेको छैन। जानकारीको अभावमा स्थानीय बासिन्दाहरूले यसलाई अनावश्यक झाडी ठानेर काटेर फाल्ने वा डढाउने गर्दछन्। कतिपय स्थानमा यो आफैँ उम्रने र हुर्कने भए तापनि यसको व्यावसायिक खेती र प्रशोधन गर्नेतर्फ खासै ध्यान पुग्न सकेको छैन।
-
जनचेतनाको कमी: यसको फाइदाबारे अधिकांश मानिसहरू अनभिज्ञ छन्।
-
अनुसन्धानको अभाव: यसको औषधीय गुण र रेशाको औद्योगिक क्षमता बारे विस्तृत वैज्ञानिक अनुसन्धान हुन सकेको छैन।
-
प्रशोधन प्रविधिको अभाव: रेशा निकाल्ने र प्रशोधन गर्ने सहज र प्रभावकारी प्रविधिको पहुँच स्थानीय स्तरमा छैन।
-
बजारको अभाव: उत्पादित सामग्रीको लागि व्यवस्थित बजारको अभाव छ।
अबको बाटो:
केतुकेको संरक्षण, संवर्द्धन र दिगो उपयोगका लागि निम्न कदमहरू चाल्नु आवश्यक देखिन्छ:
-
जनचेतना अभिवृद्धि: स्थानीय समुदायमा केतुकेको महत्त्व, उपयोगिता र संरक्षणबारे व्यापक जनचेतना फैलाउने।
-
वैज्ञानिक अनुसन्धान: यसको औषधीय गुण, रेशाको गुणस्तर र कृषि प्रविधिबारे विस्तृत अध्ययन अनुसन्धान गर्ने।
-
प्रविधि हस्तान्तरण र तालिम: रेशा निकाल्ने, प्रशोधन गर्ने र विभिन्न सामग्री बनाउने तालिम स्थानीय उद्यमीहरूलाई प्रदान गर्ने।
-
सरकारी तथा गैरसरकारी पहल: सरकार, स्थानीय निकाय, र सम्बन्धित गैरसरकारी संस्थाहरूले यसको व्यावसायिक खेती र प्रशोधन उद्योग स्थापना गर्न प्रोत्साहन र सहयोग गर्ने।
-
बजारीकरण: उत्पादित वस्तुहरूको लागि राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय बजारको खोजी र प्रवर्द्धन गर्ने।
केतुके जस्ता प्राकृतिक स्रोतहरू, जुन हाल खेर गइरहेका छन्, तिनको उचित पहिचान, अनुसन्धान र सदुपयोग गर्न सकेमा यसले वातावरणीय संरक्षण (विशेषगरी भूक्षय नियन्त्रण) मा टेवा पुर्याउनुका साथै स्थानीय समुदायको आर्थिक अवस्था सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान दिन सक्छ। ‘त्यतिकै खेर जाने केतुके’ लाई आयआर्जनको माध्यम बनाउन अब ढिला गर्नु हुँदैन।