सुख्खाको पसिना, बर्खाको न्यानो: के तपाईंले बर्खाको लागि दाउराको जोहो गर्नुभयो ?
आकाशमा बादलका डफ्फाहरू बाक्लिँदै छन्। हावामा माटोको बास्नासँगै एक किसिमको चिसोपन मिसिन थालेको छ। प्रकृतिको यो सङ्केतले भन्छ— बर्खा अब धेरै टाढा छैन। गाउँघरमा यतिबेला खेतबारीको कामको चटारोसँगै एउटा अर्को महत्त्वपूर्ण प्रश्नले सबैको मनमा डेरा जमाउँछ, “बर्खालाई पुग्ने दाउरा संकलन गरिसक्नुभयो त?”
यो केवल एउटा साधारण प्रश्न होइन, यो नेपाली ग्रामीण जीवनको दूरदर्शिता, परिश्रम र योजनाबद्ध जीवनशैलीको एक अभिन्न हिस्सा हो। यो प्रश्नभित्र आजको मेहनतले भोलिको संकट कसरी टार्न सकिन्छ भन्ने पुर्ख्यौली ज्ञान लुकेको छ।
बर्खाको चुनौती र दाउराको महत्त्व
बर्खा किसानका लागि आशा र जीवनको प्रतीक हो। यसले सुख्खा धर्तीलाई सिञ्चित गर्छ र बालीनालीलाई जीवन दिन्छ। तर, यही बर्खाले दैनिक जीवनमा अनेकौं चुनौतीहरू पनि लिएर आउँछ। झमझम परिरहने पानी, हिलाम्मे बाटो र सिमसिमे झरीले घरबाहिर निस्कनै मुस्किल बनाउँछ। यस्तो बेला सबैभन्दा ठूलो समस्या चुल्हो बाल्नु हो। बाहिर राखेका दाउरा पानीले भिज्छन्, गुइँठा र खोया ओसिन्छन्, र झिँजा सल्काउन पनि हम्मेहम्मे पर्छ। जब चुल्हो बल्दैन, घरमा तातो पाक्दैन। परिवारले तातो खाना र तातो पानीबाट वञ्चित हुनुपर्छ, जसले घरको न्यानोपन मात्र होइन, स्वास्थ्यलाई पनि असर गर्छ।
यही सम्भावित संकटलाई चिरेर बर्खाभरि घरको चुल्होलाई न्यानो र जीवन्त राख्ने एकमात्र उपाय हो— सुख्खायाममै गरिएको दाउराको जोहो।
दाउरा संकलनको काम बर्खा सुरु हुनुभन्दा महिनौंअघि, चैत-वैशाखको चर्को घाममै सुरु हुन्छ। यो समयमा जंगलका रुखका हाँगाबिँगा सुकेका हुन्छन्, र बाटो पनि सफा र सजिलो हुन्छ। परिवारका सदस्यहरू मिलेर वा गाउँलेहरू समूह बनाएर जंगल पस्छन्। बन्चरो र हँसियाको सहायताले सुकेका हाँगाहरू का टिन्छ, ढलेका रुखका मुढाहरू बोकेर घर ल्याइन्छ।
यो केवल दाउरा बटुल्ने काम होइन, यो एक किसिमको अनुष्ठान हो। यसमा घरका महिलाहरूको भूमिका विशेष रूपमा उल्लेखनीय हुन्छ। उनीहरूले घरधन्दा सम्हाल्दै, घाँस-दाउराको लागि दिनभर जंगलमा बिताउँछन्। निधारबाट चुहिएको पसिनाले उनीहरूले केवल दाउरा होइन, आफ्नो परिवारको लागि बर्खायामको सुरक्षा र न्यानोपन बोकेर ल्याउँछन्। घरमा ल्याइएका दाउरालाई टुक्रा पारेर, चिरेर घाममा राम्ररी सुकाइन्छ।
आँगनको ‘टाल’: सुरक्षा र सौन्दर्यको प्रतीक
जब दाउरा राम्ररी सुक्छ, त्यसलाई कलात्मक ढंगले घरको पालीमुनि वा आँगनको डिलमा ‘टाल’ लगाइन्छ। चिटिक्क मिलाएर लगाइएको दाउराको टालले घरको सौन्दर्य मात्र बढाउँदैन, यो त घरमुलीको परिश्रम, व्यवस्थापकीय कौशल र परिवारप्रतिको जिम्मेवारीको प्रतीक पनि हो। अग्लो र भरिभराउ दाउराको टाल देख्दा घरका सदस्यहरूको मनमा एक किसिमको ढुक्कपन र सुरक्षाको अनुभूति हुन्छ। उनीहरूलाई थाहा हुन्छ— अब जस्तै झरी-बादल लागे पनि हाम्रो चुल्हो निभ्नेछैन, भोकै बस्नुपर्ने छैन।
यो दाउराको टाल बर्खाभरिको लागि इन्धनको बैंक हो, जहाँबाट हरेक दिन आवश्यकताअनुसार झिकेर चुल्हो बालिन्छ र जीवनको गाडीलाई निरन्तर अगाडि बढाइन्छ।
आज समय बदलिएको छ। गाउँ-गाउँमा ग्यास सिलिन्डर र बिजुली पुगेको छ। बिजुलीका हिटर र इन्डक्सन चुल्होले दाउराको महत्त्वलाई केही हदसम्म कम गरेको छ। तर, के यसले दाउरा संकलन पछाडिको भावना र ज्ञानलाई विस्थापित गर्न सक्छ ? सक्दैन।