सडक छोडेर खेत पसेका इन्जिनियरको प्रश्न: “यो देशमा सरकार छ र ?”
भक्तपुर, झौखेल – कुनै समय देशका विभिन्न कुनामा सडक र पुलको नक्सा कोर्ने सिभिल इन्जिनियर रमेश ढकाल, आजकाल आफ्नै खेतको माटोसँग संवाद गरिरहेका छन्। हातमा हरियो साग र धनियाको मुठा बोकेर उनी जब बोल्न थाल्छन्, उनको आवाजमा एक किसानको पीडा मात्र होइन, एक सचेत नागरिकको आक्रोश पनि झल्किन्छ। विगत एक वर्षदेखि व्यावसायिक खेतीमा होमिएका ढकालको यात्रा, आशा र निराशाको एक जीवन्त दस्तावेज हो।
“यो देशमा सरकार छ र?” उनी प्रश्न गर्छन्, “सरकार भएको भए जनता भोकै मर्दैनथे, लाखौं युवा विदेशिँदैनथे र देशको जमिन बाँझो हुँदैनथ्यो।” उनको यो प्रश्न केवल व्यक्तिगत गुनासो होइन, यो समग्र कृषि प्रणाली र राज्यको उदासीनतामाथिको एक शक्तिशाली प्रहार हो।
आफ्नो भक्तपुर, झौखेलस्थित फार्ममा उनले रायोको साग, धनिया, बन्दा र काउलीजस्ता तरकारीहरू पूर्ण अर्गानिक विधिबाट उत्पादन गरिरहेका छन्। उनी रासायनिक मल वा विषादीको सट्टा आफ्नै फार्ममा तयार पारेको गँड्यौला मल (भर्मीकम्पोस्ट) र भारतका वैज्ञानिक डा. किशन चन्द्रले विकास गरेको जैविक झोलमल प्रयोग गर्छन्। उनी भन्छन्, “स्वस्थ जीवनका लागि स्वस्थ खाना चाहिन्छ, र स्वस्थ खानाका लागि माटो स्वस्थ हुनुपर्छ। देश विकास भनेको बाटो बनाउनु मात्र होइन, नागरिकको चेतना र स्वास्थ्यको विकास गर्नु पनि हो।”
तर अर्गानिक खेतीको यो यात्रा सहज छैन। उनी आफ्नो उत्पादन ९५% मात्र शुद्ध भएको मान्छन्, किनभने छिमेकी फार्महरूमा प्रयोग हुने रासायनिक विषादी हावाले उडाएर ल्याउँछ। “पूर्ण अर्गानिक बनाउन एउटा टोल वा समुदाय नै लाग्नुपर्छ,” उनी भन्छन्।
सरकारले अर्गानिक खेतीलाई प्रोत्साहन गर्नुको सट्टा रासायनिक मल र विषादीमा अनुदान दिने नीतिप्रति उनको गहिरो असन्तुष्टि छ। “उनीहरूलाई कमिसन नआउने भएरै होला, हामीले प्रयोग गर्ने जैविक प्रविधिलाई मान्यता दिँदैनन्,” उनी सरकारमा बस्नेहरूलाई “कमाउ धन्दा गर्नेहरूको झुन्ड” भन्न पछि पर्दैनन्।
यति धेरै निराशाका बीच पनि ढकालले आशा मारेका छैनन्। उनी खेतीलाई एक सम्मानित पेसा बनाउन चाहन्छन् र आफूले जानेको ज्ञान अरूलाई निःशुल्क बाँड्न तयार छन्। “कसैलाई अर्गानिक खेती सिक्न मन छ भने मेरो फार्ममा आउनुहोस्, म सिकाउँछु। यो झोलमलको ‘मदर कल्चर’ पनि निःशुल्क दिन्छु,” उनी उदारतापूर्वक भन्छन्।
उनको व्यावसायिकता उनको तरकारी बेच्ने तरिकामा पनि देखिन्छ। बजारमा मुठामा बिक्री हुने सागलाई उनी प्रतिकिलो ७० रुपैयाँमा बेच्छन्। यो उनको फरक सोच र परिश्रमको उपज हो।
रमेश ढकालको कथा एक पूर्व इन्जिनियरको मात्र होइन, यो एक दूरदर्शी किसानको कथा हो, जसले प्रणालीसँग लड्दै, माटोलाई माया गर्दै र स्वस्थ समाजको सपना देख्दै आफ्नो बाटो आफैं बनाइरहेका छन्। उनको प्रश्नले हामी सबैलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ— के साँच्चै हाम्रो देशमा किसानको लागि सरकार छ ?