औषधीय गुणको खानी जामुन: आफ्नै घरमा गुमनाम, विश्वमा प्रख्यात सुपरफुड’

गर्मी मौसमसँगै नेपाली बजारमा गाढा बैजनी रङको रसिलो फल जामुन देखिन थालेको छ। मधुमेह नियन्त्रणदेखि पाचन प्रणाली सुधार्नसम्मका औषधीय गुणले भरिपूर्ण यो फल स्थानीय बजारमा सस्तो मूल्यमा उपलब्ध भए पनि यसको छोटो आयु र प्रशोधन प्रविधिको अभावले गर्दा करोडौंको आर्थिक अवसर खेर गइरहेको विज्ञहरू बताउँछन्।

औषधीय गुणको भण्डार

जामुन केवल स्वादका लागि मात्र नभई स्वास्थ्यका लागि एक महत्त्वपूर्ण फल मानिन्छ। विशेषगरी मधुमेहका बिरामीका लागि जामुन अमृत समान मानिन्छ। पोषणविद्हरूका अनुसार, जामुनमा पाइने ‘जाम्बोलिन’ र ‘जाम्बोसिन’ नामक तत्वले रगतमा चिनीको मात्रालाई प्राकृतिक रूपमा नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ। यसका साथै, यसमा प्रचुर मात्रामा पाइने आइरनले रगतको कमी हुन दिँदैन भने भिटामिन ‘सी’ र एन्टिअक्सिडेन्टले छाला र मुटुलाई स्वस्थ राख्न सघाउँछ।

नेपाली बजारको अवस्था: सङ्कलन धेरै, संरक्षण शून्य

नेपालको तराई र मध्यपहाडी क्षेत्रमा जामुन प्राकृतिक रूपमा प्रशस्त उत्पादन हुन्छ। यसको व्यावसायिक खेती नभए पनि सडक किनार र खेतबारीमा रहेका रूखहरूबाटै स्थानीय बजारको माग पूरा हुने गरेको छ। मौसममा ठेलागाडा र चोकका डोकोहरूमा जामुन सजिलै पाइन्छ।

तर, यसको सबैभन्दा ठूलो कमजोरी भनेको टिपेको दुई-तीन दिनमै बिग्रने समस्या हो। उचित भण्डारण र प्रशोधन प्रविधिको अभावमा ठूलो परिमाणमा जामुन खेर जाने गरेको किसानहरू बताउँछन्। “टिपेर बजारसम्म ल्याउँदा-ल्याउँदै आधा त बिग्रिसक्छ, भाउ पनि राम्रो पाइँदैन,” सर्लाहीका एक स्थानीय किसानले गुनासो गरे।

अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा ‘सुपरफुड’, नेपालमा उपेक्षित

नेपालमा सामान्य फलको रूपमा हेरिने जामुनको अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा ठूलो महत्त्व छ। यसलाई ‘सुपरफुड’ को श्रेणीमा राखिन्छ र यसबाट बनेका स्वास्थ्य पूरक (Health Supplements) उत्पादनहरूको माग उच्च छ। विशेषगरी भारत र पश्चिमा देशहरूमा जामुनको बियाँबाट बनाइएको मधुमेह-नियन्त्रक पाउडर र क्याप्सुल उच्च मूल्यमा बिक्री हुन्छ।

कृषि विज्ञहरूका अनुसार, यदि नेपालमा जामुनलाई समयमै प्रशोधन गर्न सकिए यसबाट जुस, जाम, सिरका (भिनेगर) र विशेषगरी यसको बियाँबाट पाउडर बनाउन सकिन्छ। यस्ता प्रशोधित वस्तुहरूको बजार लामो समयसम्म रहने र निर्यातको समेत प्रचुर सम्भावना छ।

अवसरको सदुपयोग कहिले ?

एकातिर प्राकृतिक स्रोतको प्रचुरता छ भने अर्कोतिर त्यसलाई आर्थिक अवसरमा बदल्ने प्रविधि र दृष्टिकोणको अभाव देखिन्छ। सम्बन्धित सरकारी निकाय र निजी क्षेत्रले यसको प्रशोधन उद्योग स्थापनामा लगानी गर्ने हो भने, यो “बैजनी सुन” ले किसानलाई अतिरिक्त आम्दानी दिनुका साथै देशको अर्थतन्त्रमा समेत योगदान पुर्‍याउन सक्छ। तर, हालसम्म यो मौसमी फल बजारमा आउने र खेर जाने चक्रमै सीमित छ।