किवी खेती कसरी गर्ने ? रोग र कीराको नियन्त्रण

नेपालमा किवी (Kiwi) फल खेती हालका वर्षहरूमा लोकप्रिय बन्दै गएको छ। नेपालको पहाडी र मध्यम पहाडी क्षेत्रहरू किवी खेतीका लागि अनुकूल भएकोले, यसले कृषकहरूलाई राम्रो आम्दानीको स्रोत बन्ने सम्भावना देखाएको छ। किवी फल खेतीको सही योजना, माटोको तयारी, र उचित व्यवस्थापनले राम्रो उत्पादन लिन सकिन्छ।

किवी खेतीका लागि आवश्यक सर्तहरू

भौगोलिक क्षेत्र: किवी खेतीका लागि ८०० देखि २,५०० मिटर उचाइका क्षेत्रहरू उपयुक्त मानिन्छ। नेपालमा कास्की, इलाम, दाङ, र लमजुङ जस्ता पहाडी जिल्लाहरू किवी खेतीका लागि लोकप्रिय छन्।

जलवायु:

•किवी खेतीको लागि समशीतोष्ण जलवायु उपयुक्त हुन्छ।

•तापक्रम: १५ देखि २५ डिग्री सेल्सियस उपयुक्त हुन्छ।

•वर्षा: किवीलाई १२०० देखि १५०० मिलिमिटर वार्षिक वर्षा आवश्यक हुन्छ।

•अत्यधिक चिसोमा (० डिग्री सेल्सियस भन्दा तल) बिरुवालाई नोक्सान पुग्न सक्छ ।

माटो:

•हल्का अम्लीय माटो (pH ५.५ देखि ६.५) किवीको लागि उत्तम हुन्छ।

•राम्रो निस्कासन भएको बलौटे दोमट माटो किवीको लागि उपयुक्त मानिन्छ।

•पानी जम्न नसक्ने र राम्रो निचोर भएको माटोमा किवी राम्रोसँग हुर्किन्छ।

किवी खेती कसरी गर्ने?

बिरुवा छनोट:

•किवी बिरुवाको दुई प्रकार हुन्छ: हाम्रोफ्रडाइट (Hermaphrodite) र पुरुष-स्त्री (Dioecious)।

• उत्पादनका लागि, कम्तिमा १ वटा पुरुष बिरुवा र ५-८ वटा स्त्री बिरुवा रोप्नुपर्छ।

खाडल खन्ने र रोपाइँ गर्ने:

• खाडल खन्ने समय: बिरुवा रोप्नुअघि ६० से.मी. गहिरो र ६० से.मी. चौडा खाडल खन्नुपर्छ।

•खाडलमा सडेको गोबर मल, कम्पोस्ट, र बोन मिल मिसाएर तयार गर्नुपर्छ।

•मनसुन सुरु हुनुभन्दा अगाडि रोपाइँ गर्नु उपयुक्त हुन्छ।

ट्रेलिस प्रणाली:

•किवीको लहरा फैलिने भएकाले ट्रेलिस (trellis) प्रणाली आवश्यक पर्छ।

•ठूला बाँस वा काठको पोलमा तार तानेर बिरुवालाई समर्थन दिनुपर्छ।

•ट्रेलिस प्रणालीले फल टिप्न सजिलो बनाउँछ र बिरुवा राम्रोसँग बढ्न मद्दत गर्छ।

सिंचाइ र मलजल:

•किवीलाई नियमित सिंचाइको आवश्यकता पर्छ, विशेष गरी गर्मी महिनामा।

•जैविक मल जस्तै गोबर, कम्पोस्ट, र जैविक खाद प्रयोग गर्दा उत्पादन राम्रो हुन्छ।

•सिंचाइ गर्दा पानी जम्न नदिन विशेष ध्यान दिनुपर्छ।

रोग र कीराको नियन्त्रण:

नेपालमा किवी खेती गर्दा बिरुवा र फलमा विभिन्न रोग तथा किराको आक्रमण हुनसक्छ। रोग र किराहरूले उत्पादनमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ, त्यसैले समयमै पहिचान गरी नियन्त्रण गर्नु आवश्यक हुन्छ। यहाँ केही प्रमुख रोग, कीरा, र तिनको नियन्त्रणका उपायहरूको जानकारी प्रस्तुत गरिएको छ:

१. किवीमा लाग्ने रोगहरू र तिनको नियन्त्रण

i) पाउडरी मिल्ड्यू (Powdery Mildew)

• लक्षण: पातको सतहमा सेतो पाउडरजस्तो लेप देखा पर्छ। पात पहेँलो हुँदै झर्ने गर्छ।

• नियन्त्रण:

•बिरुवा छरिएको ठाउँमा लगाउने र हावा आवतजावत राम्रो हुने गरी ट्रेलिस प्रणालीमा लगाउने।

•जैविक फुङ्गिसाइड (जस्तै, नीम तेल वा केप्टान) छर्किने।

•दूध र पानीको मिश्रण (१:१० अनुपातमा) छर्किनु पनि प्रभावकारी हुन्छ।

ii) फल कुहिने रोग (Fruit Rot)

•लक्षण: फलमा खैरो दाग देखिनु र कुहिनु।

•नियन्त्रण:

•कटनी अघि र पछि फललाई सफा राख्ने।

•अत्यधिक ओसिलो स्थानमा बिरुवा नलगाउने र सिंचाइको उचित व्यवस्था गर्ने।

•तामा (Copper)-आधारित जैविक फङ्गिसाइड छर्किनु।

iii) बोटको जरामा कुहिने रोग (Root Rot)

•लक्षण: जरामा कुहिएर बिरुवा मर्न थाल्छ। बिरुवाको पात पहेँलो हुँदै सुक्छ।

•नियन्त्रण:

•राम्रो निस्कासन भएको माटोमा बिरुवा लगाउने।

•अत्यधिक पानी नहाल्ने र बिरुवाको वरिपरि मलजल नगर्ने।

•ट्राइकोडर्मा (Trichoderma) जस्ता जैविक पदार्थ प्रयोग गर्ने।

२. किवीमा लाग्ने कीरा र तिनको नियन्त्रण

i) एफिड्स (Aphids)

•लक्षण: पातको रस चुसी बिरुवा पातलो बनाउने। पातको रंग फिका हुन्छ र बिरुवा कमजोर बन्छ।

•नियन्त्रण:

•पत्तामा साबुन पानीको मिश्रण छर्किनु।

•नीम तेल (Neem oil) वा जैविक कीटनाशक प्रयोग गर्ने।

•लाभदायक कीरा (जस्तै, लेडी बग्स) प्रयोग गरी प्राकृतिक नियन्त्रण।

ii) स्पाइडर माइट्स (Spider Mites)

•लक्षण: पातमा साना पहेँला बिन्दुहरू देखिन्छन्। पात सुक्दै जान्छ।

•नियन्त्रण:

•बिरुवा नियमित पानी छर्केर सफा राख्ने।

•अजाडिरेक्टिन (Azadirachtin) जस्ता जैविक कीटनाशक प्रयोग गर्ने।

•पातको पछाडिको भाग सफा गर्ने।

iii) बोरर कीरा (Borer Insects)

•लक्षण: बोटको हाँगा वा फेदको छालामा प्वाल पारी भित्र पस्छन्। बोट सुकेको देखिन्छ।

•नियन्त्रण:

•संक्रमित हाँगा काटेर जलाउने।

•किवीको बोटलाई सफा राख्ने र जैविक कीटनाशक छर्किनु।

•बेसिलस थुरिन्जिएन्सिस (Bacillus thuringiensis) आधारित जैविक उपाय प्रयोग गर्ने।

३. रोग-कीरा नियन्त्रणका अतिरिक्त उपायहरू

1.प्राकृतिक कीटनाशक: नीम तेल, लसुनको झोल, र मसिनो रत्नजोगीको मिश्रण जैविक कीटनाशकको रूपमा प्रयोग गर्दा राम्रो असर देखिन्छ।

2.समयमै सफा गर्ने: बोट वरपरको झारहरू सफा राख्नाले कीरा र रोगको जोखिम कम गर्न सकिन्छ।

3.सन्तुलित मल प्रयोग: जैविक मलको सन्तुलित प्रयोगले बिरुवालाई रोग प्रतिरोधी बनाउँछ।

4.पानीको व्यवस्थापन: बिरुवामा पानी जम्न नदिने र राम्रो निचोर भएको माटो प्रयोग गर्ने।

5.बिरुवाको नियमित निरीक्षण: प्रत्येक सिजनमा बिरुवा र फलको निरीक्षण गरी कुनै समस्या देखिएमा तुरुन्तै नियन्त्रण गर्ने।

किवी खेती गर्दा रोग र किराहरूबाट बिरुवा जोगाउनका लागि जैविक तरिका अपनाउनु उचित हुन्छ। रासायनिक औषधि प्रयोग गर्दा वातावरणलाई असर पर्नसक्ने भएकाले जैविक र प्राकृतिक उपायहरू प्रभावकारी र वातावरणमैत्री मानिन्छन्। उचित स्याहार र रोग-कीरा व्यवस्थापनमा ध्यान दिएमा किवी खेतीबाट राम्रो उत्पादन र आम्दानी लिन सकिन्छ।

किवी फलको कटनी र बिक्री

• फल टिप्ने समय: किवीको फल टिप्ने समय सामान्यतया असोज-कार्तिक महिनामा हुन्छ।

• फल पूर्णरूपमा पाकेपछि मात्र टिप्दा स्वाद मीठो हुन्छ।

• कटनीपछि फललाई कोल्ड स्टोरमा भण्डारण गर्दा लामो समयसम्म ताजा रहन सक्छ।

किवी खेतीका फाइदाहरू

उच्च बजार मूल्य: किवी फलको स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा उच्च माग छ।

पोषणयुक्त फल: किवीमा भिटामिन सी, पोटासियम, र एन्टिअक्सिडेन्ट जस्ता पोषक तत्त्वहरू पाइन्छ।

आर्थिक सम्भावना: अन्य फलहरूको तुलनामा किवीले राम्रो आम्दानी दिने सम्भावना छ।

चुनौतीहरू

शीतलहर र असिनापानी: चिसो हावापानीले बिरुवालाई असर पुर्‍याउन सक्छ।

प्राविधिक ज्ञानको अभाव: किवी खेती नयाँ भएकाले प्राविधिक तालिम र ज्ञानको कमीका कारण उत्पादनमा समस्या हुन सक्छ।

बजार व्यवस्थापन: उचित बजार व्यवस्थापन र भण्डारणको व्यवस्था नगर्दा कृषकहरूलाई नोक्सान हुन सक्छ।

निष्कर्ष

नेपालको पहाडी क्षेत्रको अनुकूल हावापानी र माटोले किवी खेतीलाई प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ। यदि कृषकहरूले उचित तालिम, प्रविधि, र बजार व्यवस्थापनमा ध्यान दिए भने, किवी खेतीले राम्रो आम्दानी दिने र नेपालको कृषि क्षेत्रलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउन सक्छ।