कसरि गर्ने ड्रागन खेती ? कस्तो फल हो ड्रागन ? रोग तथा कीराहरू के कस्ता लाग्छन् ?

ड्रागन फल: खेती, सम्भावना र स्वास्थ्य लाभ

ड्रागन फल, जसलाई पिताया पनि भनिन्छ, पछिल्लो समय नेपालमा लोकप्रिय बन्दै गएको एक आकर्षक र पौष्टिक फल हो। यो सिउँडी प्रजातिको लहराउँदो बोटमा फल्ने फल हो, जुन आफ्नो अनौठो बाहिरी बनावट र रङ्गीन गुदीका कारण परिचित छ। नेपालको हावापानी र माटो ड्रागन फल खेतीका लागि उपयुक्त देखिएकाले यसको व्यावसायिक खेतीतर्फ कृषकहरूको आकर्षण बढ्दो छ।

१. ड्रागन फल कस्तो फल हो?

ड्रागन फल मुख्यतया मध्य र दक्षिण अमेरिका तथा दक्षिणपूर्वी एसियामा पाइने फल हो। यसको बोट सिउँडी (Cactus) परिवार अन्तर्गत पर्दछ र यसका लहराहरू अग्ला हुन्छन् जसलाई थाँक्रा वा अन्य कुनै आधारको सहारा चाहिन्छ।

बाहिरी स्वरूप: यसको बोक्रा बाहिरबाट गुलाबी, रातो वा कहिलेकाहीँ पहेँलो रङ्गको हुन्छ, जसमा हरियो रङ्गका पातजस्ता écailles (scales) वा पखेटाजस्तो देखिने भागहरू हुन्छन्, जसले गर्दा यसलाई “ड्रागन” फल भनिएको हो।

गुदी: भित्रको गुदी जातअनुसार सेतो, रातो वा गाढा गुलाबी रङ्गको हुन्छ, जसमा प्रशस्त मात्रामा साना-साना कालो रङ्गका खान मिल्ने बियाँहरू हुन्छन्।

स्वाद: यसको स्वाद हल्का गुलियो र केहीमा हल्का अमिलोपन मिसिएको हुन्छ। यो फल रसिलो र ताजापन दिने खालको हुन्छ।

२. ड्रागन खेती कसरी गर्ने?

ड्रागन फलको खेती गर्न तुलनात्मक रूपमा सजिलो छ, तर केही प्राविधिक पक्षहरूमा ध्यान दिनुपर्छ:

हावापानी र माटो:

यो उष्ण र समशीतोष्ण हावापानीमा राम्रोसँग फस्टाउँछ। वार्षिक २५० देखि १५०० मि.मि. वर्षा र २० देखि ३० डिग्री सेल्सियस तापक्रम उपयुक्त मानिन्छ।

पानी नजम्ने, राम्रो निकास भएको, हल्का बलौटे दोमट माटो यसका लागि उत्तम हुन्छ। माटोको pH ५.५ देखि ७.० को बीचमा हुनु राम्रो हो।

जातहरू:

सेतो गुदी भएको (Hylocereus undatus): बाहिर गुलाबी बोक्रा, भित्र सेतो गुदी।

रातो गुदी भएको (Hylocereus costaricensis/polyrhizus): बाहिर रातो बोक्रा, भित्र रातो वा गाढा गुलाबी गुदी।

पहेँलो बोक्रा, सेतो गुदी भएको (Hylocereus megalanthus): बाहिर पहेँलो बोक्रा, भित्र सेतो गुदी। यो अरूभन्दा बढी गुलियो हुन्छ।

बिरुवा उत्पादन:

ड्रागन फलको बिरुवा मुख्यतया कटिङ (कलम) बाट तयार गरिन्छ। स्वस्थ र परिपक्व बोटको १५-२० से.मि. लामो हाँगा काटेर केही दिन छायाँमा सुकाएर रोप्दा राम्रो जरा आउँछ।

जग्गा तयारी र रोपण:

जग्गालाई राम्ररी खनजोत गरी जैविक मल (गोबर मल, कम्पोस्ट मल) पर्याप्त मात्रामा हाल्नुपर्छ।

ड्रागन फल लहरा प्रजातिको भएकाले यसलाई स्थायी थाँक्रोको आवश्यकता पर्छ। सिमेन्टको पोल, बलियो काठको पोल वा जीआई पाइप प्रयोग गर्न सकिन्छ।

एउटा पोलको वरिपरि सामान्यतया ३-४ वटा बिरुवा रोपिन्छ। पंक्तिदेखि पंक्तिको दूरी ८-१० फिट र पोलदेखि पोलको दूरी ६-८ फिट कायम गर्दा उपयुक्त हुन्छ।

सिँचाइ:

ड्रागन फलले धेरै पानी सहन सक्दैन, तर सुख्खा मौसममा नियमित सिँचाइ आवश्यक पर्छ। पानी जम्न दिनुहुँदैन। थोपा सिँचाइ प्रणाली प्रभावकारी हुन्छ।

मलखाद:

रोपणको समयमा र पछि पनि नियमित रूपमा जैविक मल दिनुपर्छ। फूल फुल्ने र फल लाग्ने बेलामा आवश्यकता अनुसार रासायनिक मल (NPK) पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ।

काँटछाँट र तालिम:

बोटलाई थाँक्रोमा बाँधेर माथि लैजानुपर्छ। मुख्य डाँठलाई मात्र माथि जान दिने र अनावश्यक हाँगाहरूलाई हटाउँदै जानुपर्छ। पोलको टुप्पोमा पुगेपछि हाँगाहरूलाई छाता आकारमा फैलन दिनुपर्छ, जसले गर्दा फल लाग्न सजिलो हुन्छ।

परागण:

ड्रागन फलको फूल रातमा फुल्छ। धेरैजसो जातहरू स्व-परागसेचित भए पनि केही जातहरूलाई कृत्रिम परागण (हातले परागण) को आवश्यकता पर्न सक्छ, जसले फलको उत्पादन र गुणस्तर बढाउँछ।

फल टिप्ने:

रोपेको सामान्यतया १८-२४ महिनापछि फल लाग्न सुरु हुन्छ। फलको रङ्ग पूर्ण रूपमा परिवर्तन भएपछि र बाहिरी भाग चिल्लो र चम्किलो भएपछि टिप्न सकिन्छ।

३. रोग तथा कीराहरू के कस्ता लाग्छन्?

ड्रागन फलमा सामान्यतया कमै रोग र कीराको प्रकोप देखिन्छ, तर केही समस्याहरू आउन सक्छन्:

रोगहरू:

काण्ड कुहिने (Stem Rot): बढी पानी जम्दा वा ढुसीको संक्रमणले डाँठहरू कुहिन सक्छन्। यसको रोकथामका लागि पानीको निकास राम्रो हुनुपर्छ र ढुसीनाशक विषादी प्रयोग गर्न सकिन्छ।

एन्थ्राक्नोज (Anthracnose): पात, डाँठ र फलमा खैरो वा कालो धब्बाहरू देखिन्छन्। कपरयुक्त ढुसीनाशक प्रयोग गर्नुपर्छ।

फल कुहिने: बढी पाकेको अवस्थामा वा चोटपटक लागेमा फल कुहिन सक्छ।

कीराहरू:

लाही कीरा (Aphids) र मिलिबग्स (Mealybugs): यिनीहरूले बोटको रस चुसेर कमजोर बनाउँछन्। जैविक विषादी (निमको तेल) वा साबुन पानीको झोल प्रयोग गर्न सकिन्छ।

फल कुहाउने औंसा (Fruit Flies): फल पाक्ने बेलामा यसले आक्रमण गर्न सक्छ। फेरोमोन ट्र्याप वा बोटबिरुवा सफा राखेर नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।

कमिला: यिनीहरूले लाही र मिलिबग्सलाई आकर्षित गर्छन् र कहिलेकाहीँ फूललाई नोक्सान पुर्याउँछन्।

रोकथामका उपायहरू:

बगैँचा सफा राख्ने।

नियमित अनुगमन गर्ने।

पानीको उचित निकास व्यवस्था गर्ने।

सन्तुलित मलखाद प्रयोग गर्ने।

आवश्यकता अनुसार जैविक वा सुरक्षित रासायनिक विषादी प्रयोग गर्ने।

४. ड्रागन फलको फाइदा के छ?

ड्रागन फल स्वादिलो मात्र नभएर स्वास्थ्यका लागि पनि अत्यन्तै लाभदायक छ:

पौष्टिक तत्वले भरिपूर्ण: यसमा भिटामिन सी, भिटामिन बी, आइरन, क्याल्सियम, फस्फोरस र फाइबर प्रचुर मात्रामा पाइन्छ।

एन्टिअक्सिडेन्टको स्रोत: यसमा बिटासियानिन्स र बिटाक्सान्थिन्स जस्ता शक्तिशाली एन्टिअक्सिडेन्टहरू हुन्छन्, जसले शरीरका कोषहरूलाई फ्रि रेडिकलबाट बचाउँछन् र क्यान्सर जस्ता रोगहरूसँग लड्न मद्दत गर्छन्।

रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ: भिटामिन सी र अन्य पोषक तत्वले शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतालाई बलियो बनाउँछ।

पाचन प्रणालीमा सुधार: यसमा पाइने फाइबरले कब्जियतको समस्या कम गर्छ र पाचन प्रणालीलाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ।

मुटु स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक: यसले खराब कोलेस्ट्रोल (LDL) घटाउन र राम्रो कोलेस्ट्रोल (HDL) बढाउन मद्दत गर्न सक्छ, जसले मुटुलाई स्वस्थ राख्छ।

रगतमा चिनीको मात्रा नियन्त्रण: केही अध्ययनहरूले यसले रगतमा चिनीको मात्रालाई सन्तुलनमा राख्न मद्दत गर्ने देखाएका छन्, जुन मधुमेहका रोगीहरूका लागि फाइदाजनक हुन सक्छ।

कम क्यालोरी: यो कम क्यालोरी भएको फल भएकाले तौल नियन्त्रण गर्न चाहनेहरूका लागि पनि उपयुक्त छ।

५. नेपालमा ड्रागन फलको व्यावसायिक सम्भावना

नेपालमा ड्रागन फलको व्यावसायिक सम्भावना उज्ज्वल देखिन्छ:

बढ्दो माग: शहरी क्षेत्रमा स्वास्थ्यप्रति सचेत उपभोक्ताहरू माझ यसको माग बढ्दो छ। यसको आकर्षक स्वरूप र स्वादका कारण होटल, रेस्टुरेन्ट र फलफूल पसलहरूमा यसले राम्रो स्थान पाएको छ।

उच्च बजार मूल्य: नयाँ र तुलनात्मक रूपमा कम उत्पादन हुने भएकाले यसले बजारमा राम्रो मूल्य पाइरहेको छ, जसले कृषकहरूलाई आकर्षित गरेको छ।

खेती विस्तारको सम्भावना: नेपालको तराईदेखि मध्यपहाडी क्षेत्रसम्म (लगभग १५०० मिटर उचाइसम्म) यसको खेती सफलतापूर्वक गर्न सकिन्छ। बाँझो वा कम उर्वर जमिनमा पनि यसलाई लगाउन सकिन्छ।

आयात प्रतिस्थापन: हाल नेपालमा ठूलो परिमाणमा ड्रागन फल बाहिरी मुलुकबाट आयात भइरहेको छ। स्वदेशमै यसको उत्पादन बढाउन सके आयात प्रतिस्थापन गर्न सकिन्छ र विदेशी मुद्रा बचत हुन्छ।

निर्यातको सम्भावना: गुणस्तरीय उत्पादन गर्न सके भविष्यमा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा निर्यातको सम्भावना पनि रहन्छ।

रोजगारी सिर्जना: यसको खेती, प्रशोधन र बजारीकरणले ग्रामीण क्षेत्रमा रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न सक्छ।

चुनौतीहरू:

सुरुवाती लगानी: थाँक्रा निर्माण र गुणस्तरीय बिरुवा खरिदमा सुरुवाती लगानी अलि बढी लाग्न सक्छ।

प्राविधिक ज्ञानको कमी: नयाँ बाली भएकाले कृषकहरूमा यसको खेती प्रविधि, रोगकीरा व्यवस्थापन र बजार व्यवस्थापनबारे पर्याप्त ज्ञानको अभाव हुन सक्छ।

बजार पहुँच र भण्डारण: उत्पादन बढ्दै जाँदा उचित बजार पहुँच र फलको सुरक्षित भण्डारणको व्यवस्थापन चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ।

ड्रागन फल नेपालका लागि एक अत्यन्तै सम्भावना बोकेको नयाँ नगदे बाली हो। यसको खेतीबाट कृषकहरूले राम्रो आयआर्जन गर्न सक्ने देखिन्छ भने उपभोक्ताहरूले स्वास्थ्यवर्दक फल प्राप्त गर्न सक्छन्। सरकार, कृषि अनुसन्धान केन्द्रहरू र सम्बन्धित निकायहरूले यसको प्रविधि विस्तार, तालिम, सहुलियतपूर्ण ऋण र बजार व्यवस्थापनमा सहयोग गरेमा ड्रागन फल खेती नेपालको कृषि अर्थतन्त्रमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउने एक सफल व्यवसाय बन्न सक्छ। यसको खेती गर्दा दिगो कृषि प्रणाली र जैविक विधिहरू अपनाउन सके अझ प्रभावकारी हुनेछ।